Interesować się tym czy innym krajem oznacza nie tylko podróżować po najbardziej znanych zabytkach i kurortach. To także poznać i zrozumieć jego historię. 3 maja to dla Polaków data symboliczna, ale Bułgarzy również chwalą się swoją, młodszą o prawie dziewięćdziesiąt lat konstytucją. Oto, w jakich okolicznościach powstała i dlaczego w tym okresie była jedyna w swoim rodzaju.
Ustawa stworzona z konfliktu
Jednym z najważniejszych elementów bułgarskiej historii (o ile nie najważniejszym) jest okres osmańskiej okupacji, która trwała od XIV do XIX wieku. Dla Bułgarów oznacza to pięćset lat walki o utrzymanie swoich tradycji i tożsamości narodowej. Do tej pory, widmo tego, za co odpowiedzialne było Imperium Osmańskie, unosi się nad obecnymi stosunkami Bułgarów i Turków, szczególnie tych mieszkających w Bułgarii.
Koniec ery tureckiego zwierzchnictwa przynosi wojna między Rosją, a Imperium Osmańskim, która wybucha w roku 1877. Jedną z jej oficjalnych przyczyn jest wsparcie, które Rosja okazuje dla coraz to bardziej gwałtownych ruchów narodowowyzwoleńczych na Bałkanach - w tym Bułgarii. Mniejsze znaczenie dla walczących o niezależność narodów ma fakt, że Rosja motywowana jest raczej egoistycznymi pobudkami i chęcią rozszerzenia swoich wpływów, aniżeli czystym altruizmem.
Walki trwają rok, a przez terytorium Bułgarii przelewa się fala krwawych bitew, z których największą jest ta na wzgórzu Szipka. Koniec wojny przynosi pokój w San Stefano, a na mocy jego postanowień z 13 marca 1878 roku, powstać ma Wielka Bułgaria.
Szybko okazuje się jednak, że dotychczasowe postanowienia pokoju wchodzą w paradę Europie zachodniej. Z niepokojem przygląda się ona powstaniu największego na Bałkanach państwa, które, w sposób raczej ewidentny, jest rosyjską marionetką. Aby zapobiec nadmiernemu rozszerzeniu wpływów Petersburga, cztery miesiące po San Stefano, 13 lipca zwołuje się w Berlinie kolejny kongres. Weryfikuje on postanowienia poprzedniego traktatu, odbierając Bułgarii znaczącą część przyznanych jej wcześniej terenów. Podkreśla się, że kraj pozostaje księstwem-wasalem w stosunku do Imperium Osmańskiego, mimo iż mogącym pochwalić się znaczną autonomią.
Konieczne stają przeróbki w planach odnośnie tego, jak wyglądać ma nowa bułgarska konstytucja. Świeżo oswobodzony kraj przystępuje do prac, których efektem jest jedna z najbardziej liberalnych ustaw zasadniczych w regionie ówczesnych Bałkanów.
 |
| Bitwa o wzgórze Szipka |
Inspiracja i żywe dyskusje
Prace nad nową konstytucją, później nazwanej tyrnowską, zostają zlecone szeregowi najważniejszych bułgarskich figur politycznych oraz intelektualistów. Prace nadzorowało Zgromadzenie Ustawodawcze, które ponad dwustu trzydziestu członków, w tym grupę deputowanych naznaczonych przez rosyjskiego komisarza księcia Dondukowa-Korsakowa. Rosja faktycznie bierze czynny udział w pracach nad nową konstytucją. Oficjalnie Petersburg powtarza, że nadzór, który sprawuje nad procesem powstawania projektu, nie ma wpływu na to, jaką formę przyjmie dokument. Oczywistym jest, że między innymi Wielka Brytania i Francja patrzą Rosji na ręce.
Prace nad konstytucją rozpoczynają się w lutym 1879 roku. Zgromadzeni zostają w Wielkim Tyrnowie przedstawiciele bułgarskiej sceny politycznej, działacze ruchów narodowowyzwoleńczych, członkowie wszystkich religii wyznawanych na terenie kraju oraz intelektualiści. Podzieleni na dwie frakcje, liberałów i konserwatystów, niejednokrotnie wchodzą oni ze sobą w gwałtowne spory. Kłótnie dotyczą między innymi tego, jaki ustrój przyjmie nowe państwo, mimo że Traktat Berliński jasno określa, że Bułgaria ma być księstwem.
Ostatecznie prace rozpoczyna się od zainspirowania się konstytucjami najbliższych Bułgarii sąsiadów, które uchwalono nieco wcześniej, w tym serbskiej i rumuńskiej. Żywe dyskusje trwają dwa miesiące. 16 kwietnia 1879 przyjmuje się pierwszą bułgarską konstytucję - Konstytucję Tyrnowską.
Postanowienia konstytucji tyrnowskiej
Prace nad konstytucją dają efekt w postaci dokumentu, który kompleksowo opisuje formę i zasady działania nowego państwa bułgarskiego, począwszy od głowy państwa do zwykłych obywateli.
Pierwszym punktem, który pojawia się w zapisie, jest ten odnoszący się do terytorium Bułgarii. Stwierdza on, że ani zwiększenie ani zmniejszenie należących do kraju ziem nie może mieć miejsca bez zgody Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, co też podkreśla wagę i rolę tego organu.
Głową państwa pozostaje książę - mężczyzna ochrzczony w kościele prawosławnym. Jest on zwierzchnikiem kraju oraz sił zbrojnych. Jego kompetencje ograniczone są prawami Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, członków którego wybiera się w wyborach powszechnych. Bułgarska korona książęca jest dziedziczna, a konstytucja określa nawet szczegóły takie, jak przysięga, którą następca tronu składa zaraz po śmierci poprzednika.
Jak na ówczesne czasy, bułgarska konstytucja jest wyjątkowo liberalna, a jej najważniejszymi elementami są wolność i równoprawność wszystkich obywateli.
 |
| Miejsce uchwalenia konstytucji tyrnowskiej |
Jednym z kluczowych punktów jest zniesienie tytułów arystokratycznych - za wyjątkiem księcia i jego następców. To pierwszy krok w kierunku do równości w narodzie, którą gwarantują konstytucyjne zapisy.
“Wszyscy bułgarscy poddani są równi wobec prawa”, stwierdza tyrnowski dokument, zabraniając różnic w traktowaniu wynikających z religii czy uprawianego zawodu. Wszyscy oni, za wyjątkiem księcia, płacić mają podatki. Głowy państwa nie omija jednak obowiązek służby wojskowej, który nałożony jest na każdego obywatela płci męskiej.
Kolejnymi istotnymi punktami są te dotyczące swobód obywatelskich. Bułgaria, naznaczona w poprzednich wiekach tureckim jarzmem i szeregiem ograniczeń na wszystkich niemalże frontach, zapewnia te podstawowe prawa w tyrnowskiej konstytucji. Dokument podkreśla, że każdy obywatel ma prawo do własności prywatnej. Wszelkie “konfiskaty” majątku osobistego mają mieć miejsce tylko dla celów dobra publicznego, a i wtedy jedynie po uiszczeniu “sprawiedliwej zapłaty”.
Zabrania się cenzury, gwarantując tym samym swobodę druku i wypowiedzi. Dodatkowo, konstytucja rezerwuje miejsce dla zgromadzeń i ugrupowań, które, siłą rzeczy, prześladowane były w określe osmańskiej okupacji. Według nowej ustawy zasadniczej, wszyscy obywatelem mają prawo do spotkań, tworzenia ugrupowań ze względu na swoje przekonania oraz dyskusji na tematy związane ze sprawami kraju. Nie jest konieczne otrzymanie pozwolenia na formowanie podobnych zgromadzeń. Jedynym, czego zabrania konstytucja, jest militarny charakter podobnych stowarzyszeń.
Nie dziwi również fakt, że uchwalony w Wielkim Tyrnowie dokument zawiera również zapis odnośnie niewolnictwa. Było ono jednym z tragedii, które cierpieli okupowani przez Turków Bułgarzy. Nowa Konstytucja jasno określa, że na terenie Bułgarii nie ma miejsca dla handlu ludzi:
“Nikt w Księstwie Bułgarii nie może kupować ani sprzedawać istot ludzkich. Każdy niewolnik, niezależnie od płci, wiary i narodowości, staje się osobą wolną z momentem wkroczenia na bułgarską ziemię.”
Te i podobne zapiski wyraźnie wskazują, jak pięćsetletnia niewola wpłynęła na formę tyrnowskiej konstytucji oraz wyzwolonego kraju. Zdecydowanie, Bułgarzy nie chcieli mieć nic wspólnego z tym, z czym walczyli na przestrzeni pięciu wieków.
Zmiany i zniesienie konstytucji
Konstytucja tyrnowska stanowi podstawowy dokument kraju przez prawie siedemdziesiąt lat. W tym okresie, na bułgarskim tronie zasiada trzech monarchów, którzy w mniejszym lub większym stopniu wprowadzają zmiany do dokumentu. Pierwszy z nich, Aleksander Battenberg, tymczasowo zawiesza ważność dokumentu. Jego następca, Ferdynand I Koburg, niejako wymusza zmiany w całej konstytucji poprzez podniesienie Bułgarii do poziomu królestwa. Ostatecznie, syn Ferdynanda, Borys III, wprowadza zmiany końcowe, takie jak prawo wyborcze przyznane bułgarskim obywatelkom.
Na swoje nieszczęście, tyrnowski dokument był wyraźnie naznaczony śladami monarchii. W 1947 roku, rosnąca w siłę Bułgarska Partia Komunistyczna całkowicie się jej pozbywa. Wraz z upadkiem bułgarskiej korony i wygnaniem rodziny królewskiej, pierwsza bułgarska konstytucja zostaje zastąpiona komunistyczną Konstytucją Dimitrova.
Do dnia dzisiejszego jednak pozostaje ona jednak kluczowym elementem historii kraju. Rewolucyjna i wyjątkowo liberalna jak na swoje czasy, konstytucja tyrnowska pozostaje dla Bułgarów skarbem nie mniejszym, niż dla Polaków jest nasz własny, trzeciomajowy dokument.
___